Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci, ale również osób dorosłych w spektrum autyzmu budzi wiele emocji. Kontrowersje wokół tej metody terapeutycznej są wynikiem różnych podejść i opinii w świecie nauki oraz praktyki klinicznej. W niniejszym artykule przyjrzymy się różnym spojrzeniom na tę metodę terapii.
Czym jest Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci?
Trening Umiejętności Społecznych (TUS) jest kierowany głównie dla dzieci i młodzieży, ale może być stosowany także u dorosłych. Krótko mówiąc, TUS jest programem terapeutycznym, który odbywa się poprzez zabawy i ćwiczenia w grupach. Dzięki treningom uczestnicy uczą się prawidłowych zachowań społecznych, nawiązywania relacji, rozpoznawania i rozumienia uczuć, komunikacji werbalnej oraz niewerbalnej, rozwiązywania konfliktów. Jest to również jedna z podstawowych metod terapii zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) w Polsce.
Uczestnicy doszkalają się w zakresie odpowiednich zachowań, które mieszczą się w szerokiej normie społecznej w naszej kulturze. TUSy kierowane są szczególnie dla osób z zaburzeniami ASD, ADHD, zaburzeniami lękowymi. Brzmi interesująco. Jednak czy na pewno Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci zwłaszcza w spektrum autyzmu nie jest szkodliwy? W Internecie często możemy znaleźć dyskusje na ten temat, gdzie głos zabierają osoby dorosłe w spektrum, rodzice dzieci z ASD i specjaliści.
Kontrowersje wokół Treningu Umiejętności Społecznych dla dzieci z ASD
Aby omówić kontrowersje wokół Treningu Umiejętności Społecznych dla dzieci w spektrum autyzmu musimy na początku skupić się na tym, czym jest ASD. Osoby, które do tej pory nie interesowały się tematem, zachęcam do zapoznania się z naszym artykułem w dziale Encyklopedia. Tam, szeroko opisaliśmy pojęcie spektrum autyzmu. Dodam w tej kwestii, że trudności komunikacyjne między osobami neuroróżnorodnymi a neurotypowymi są obustronne. Badania wskazują, że osobom z ASD jest łatwiej porozumiewać się między sobą niż z pozostałymi ludźmi. Pomimo że każda osoba z ASD może być całkiem inna. Jednocześnie większość osób neurotypowych również łatwiej dogaduje się ze sobą niż z osobami z ASD.
Osoby neurotypowe, które mają w swoim środowisku osoby w spektrum, często szukają informacji na temat funkcjonowania osób z ASD i uczą się odpowiedniej komunikacji, aby móc lepiej się porozumieć. Warto się tutaj zastanowić czy osoby z ASD faktycznie robią coś źle, czy tylko inaczej od większości ludzi. Czy fakt, że osób z ASD jest mniej niż osób neurotypowych, jest wystarczający, aby zmuszać osoby z ASD do dostosowywania się do sposobów komunikacji osób neurotypowych? Może lepiej byłoby, abyśmy uczyli się od siebie nawzajem, komunikując tak, aby szanować swoje wzajemne potrzeby? Czy jednak jako jednostki żyjące w społeczeństwie osoby z ASD powinny próbować funkcjonować zgodnie z odgórnymi nakazami i zakazami?
Międzynarodowe wytyczne dotyczące terapii spektrum autyzmu
Obecne metody terapii zaburzeń ze spektrum autyzmu mają na celu zmniejszenie objawów zakłócających codzienne funkcjonowanie i pogarszających jakość życia. Skupiają się na wspieraniu rozwoju. Spektrum autyzmu objawia się u każdego w inny sposób. Różne objawy bywają nasilone w różny sposób i mogą zmieniać się z biegiem czasu. W związku z tym osoby z ASD mają różne potrzeby terapeutyczne. Dlatego zalecenia do terapii obejmują wielu specjalistów, aby móc dostosować je do indywidualnych potrzeb.
Rodzaje terapii, które mogą być pomocne dla osób z ASD:
Terapie behawioralne – skupiają się na zmianie zachowań poprzez zrozumienie, co dzieje się przed i po zachowaniu, wzmacniane są zachowania pozytywne (akceptowalne społecznie).
Terapie rozwojowe – wsparcie dziecka w rozwoju. Dostosowanie środowiska, działań, strategii wychowawczych, których głównym celem jest wzmocnienie umiejętności dziecka, a więc zapewnienie odpowiednich warunków do rozwoju. Może to być terapia zajęciowa, terapia SI, fizjoterapia, logopedia.
Terapie rozwijające kompetencje społeczno-emocjonalne – nauka złożonych umiejętności warunkujących efektywność regulacji emocjonalnej i radzenia sobie w różnego rodzaju sytuacjach społecznych. Do tego podejścia zalicza się Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci i dorosłych.
Psychoterapie – pomoc osobom w spektrum autyzmu w radzeniu sobie z lękiem, depresją, przeżytymi traumami i innymi problemami zdrowia psychicznego.
Terapie farmokologiczne – nie ma leków, które leczyłyby objawy spektrum autyzmu. Niektóre leki leczą współwystępujące objawy, co może pomóc osobom z ASD lepiej funkcjonować. Należy pamiętać, że podawanie leków czy suplementów zawsze należy konsultować z lekarzem, a nie internetowymi doradcami czy znajomymi.
Terapie uzupełniające, dodatkowe – tutaj występuje szereg dodatkowych terapii, którymi mogą posiłkować się osoby w spektrum. Przykładowo komunikacja wspomagająca i alternatywna (ACC), czy terapia rodzinna, jeśli systemowo istnieje taka potrzeba.
Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci i dorosłych okiem matki autysty
Dr Debra Brause jest psychologiem, terapeutą i matką nastolatka w spektrum autyzmu. Z jej perspektywy większość programów Treningów Umiejętności Społecznych dla dzieci ma na celu naukę komunikacji charakterystycznej dla osób neurotypowych. Tym samym, aby jej się nauczyć, trzeba maskować lub tłumić cechy autystyczne. Kolejnym zastrzeżeniem Dr Brause są założenia TUSów dotyczące właściwego i niewłaściwego zachowania. Przykładowo często priorytetowo traktują kontakt wzrokowy, który może być nadmiernie stymulujący. Co więcej, może utrudniać im przyswajanie informacji, które próbują usłyszeć.
Na rynku są dostępne programy Treningu Umiejętności Społecznych, które zachęcają do zmiany swojego zachowania, aby inni ludzie nie uznali nas za „dziwaków”. Niestety nakłada to na osobę w spektrum autyzmu odpowiedzialność za to, co myślą o niej inni. Na dodatek każe jej brać odpowiedzialność za zapewnienie innym komfortu swoim kosztem. Natomiast zdaniem psycholożki zdrowe relacje wymagają autentyczności, których nie buduje nieustanne udawanie oraz dostosowywanie się. Niestety przykrymi konsekwencjami maskowania cech autystycznych są znaczne koszty emocjonalne. A te mogą doprowadzić do zaburzeń do depresyjnych, lękowych i myśli samobójczych. Udawanie kogoś neurotypowego nie powinno być tym, co determinuje poczucie własnej wartości.
Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci i dorosłych okiem specjalisty dra Kamila Lucci
Zdaniem dra Kamila Lucci psychologa, psychoterapeuty, diagnosty, specjalisty od terapii ADHD i spektrum autyzmu: “TUS powinien być traktowany jako terapia uzupełniająca.” Oznacza to takie oddziaływanie, które będzie doskonaliło umiejętności już nabyte (głównie w terapii indywidualnej) lub zapewnienie bezpiecznego miejsca do omawiania i ćwiczenia konkretnych umiejętności (np. zawierania przyjaźni, zaproszenia na randkę, zaprezentowania się na rozmowie kwalifikacyjnej). TUS zakłada zatem, że uczestnik ma podstawową wiedzę teoretyczną dotyczącą interakcji społecznych oraz zna siebie (swoje potrzeby, granice, ale też zasoby). Wtedy TUS może pełnić funkcję “grupy wsparcia”.
Niestety, zajęcia TUS często są prowadzone niezgodnie z zasadami. Stając się albo terapią pierwszego rzutu (głównie ze względu na koszty) lub intensywną terapią narzucającą “poprawne” zachowania. Kolejnym problemem terapii TUS jest to, że aby mieć szansę na skuteczność, uczestnicy powinni być dobrani pod względem wieku, poziomu funkcjonowania (w tym poziomu nasilenia objawów czy przeżywanych trudności i poziomu IQ).
“Znam wiele przypadków “nieudanych” TUSów, gdzie próbowano stworzyć grupę składająca się z dzieci na pograniczu normy intelektualnej z dzieckiem z intelektem wysokim. Pozornie nie powinno być z tym problemu. Przecież to naturalny habitat, w którym osoby neurotypowe dobrze funkcjonują. Natomiast, jeśli myślimy o zajęciach TUS dla osób w spektrum jest to błąd, który może doprowadzić do całkowitej porażki tego programu. Po pierwsze, osobie z trudnościami społecznymi będzie jeszcze trudniej “dogadać się” z kimś kto będzie aż tak różny. Po drugie, inaczej będzie rozumieć i rozwiązywać problemy osoba z intelektem wysokim a inaczej taka, która jest na pograniczu normy. A na koniec, nie będzie szansy zawarcia znajomości z innymi uczestnikami zajęć TUS.” – mówi dr Lucci.
Co ciekawe, na wielu zajęciach TUS w ogóle pomija się ten dobroczynny aspekt zajęć, czyli możliwość stworzenia grupy wsparcia, bezpiecznego miejsca i miejsca zawarcia potencjalnych przyjaźni. A przecież patrząc z perspektywy osoby, która może mieć trudności społeczne, taka grupa może być idealnym miejscem do tego. “Dlatego też, zachęcam tym bardziej do tworzenia jednorodnych i dopasowanych grup TUS.”
“Podsumowując” – stwierdza dr Lucci – “zajęcia TUS są skutecznym oddziaływaniem terapeutycznym, ale wdrażane beż przemyślenia nie odniosą pożądanych efektów. Jednocześnie mogą – tak jak z resztą każda nieprzemyślana i źle prowadzona terapia – zaszkodzić.”
Zalety TUSów dla osób z ASD
Po pierwsze, jak już wcześniej wspominałam, terapię dla osób w spektrum dobiera się indywidualnie. W zależności od objawów i potrzeb. Dlatego standardowe TUSy czasem mogą się sprawdzić. Niektóre dorosłe osoby w spektrum dobrze wspominają przygodę z tą metodą terapii. Warto spróbować TUSów, ale nie należy zmuszać swojego dziecka, jeśli będzie czuło, że to nie jest miejsce dla niego.
Po drugie, na rynku coraz częściej możemy się spotkać z TUSem, którego program został napisany, dbając o potrzeby osób z autyzmem. Takie programy cechują się wsparciem w byciu sobą, lepszym zrozumieniem swoich, ale także innych osób, ich potrzeb i emocji. Dodatkowo uczą konstruktywnej krytyki i merytorycznej dyskusji bez (nieumyślnego) obrażania rozmówcy.
Po trzecie, warto przyswoić podstawowe umiejętności społeczne, takie jak nauka uprzejmości, etykiety, czy szacunku dla drugiego człowieka. Być może pomoże to uchronić osobę w spektrum przed poczuciem odrzucenia, o którym często wspominają dorośli z ASD. Jednocześnie wymaganie od osoby w spektrum rozumienia całej złożoności reguł społecznych wydaje się marnotrawieniem jej zasobów. W tym czasie mogłyby doskonalić swoje predyspozycje w innych dziedzinach, które przynoszą im satysfakcję i podnoszą poczucie własnej wartości.
