Czy seniorzy mogą mieć ADHD? Przez lata takie pytanie mogłoby się wydawać absurdalne. Dziś natomiast wiemy, że z ADHD się nie wyrasta. Jeśli ma je dziecko, to to zaburzenie będzie mu towarzyszyć przez całe życie, mimo że objawy mogą się różnie manifestować w danych okresach życia. Zupełnie inne rzeczy będą wyzwaniem dla nastolatka, inne dla trzydziestolatka, a inne dla osoby na emeryturze.
Czy warto się diagnozować po 50., 60. roku życia lub później?
— Zawsze powtarzam, że warto wiedzieć, czy ma się ADHD. Nie zawsze trzeba się leczyć, ale świadomość, że ma się ADHD, wiele zmienia — mówi dr hab. n. med. Jarosław Jóźwiak, psychiatra specjalizujący się w diagnostyce i leczeniu ADHD. — Wiek nie ma znaczenia, na każdym etapie życia warto zadbać o swój komfort psychiczny — dodaje.
Jedna z pacjentek, która chciała zachować anonimowość, więc na potrzeby tego artykułu przyjmujemy, że nazywa się Joanna Nowakowska, opowiada, że jej diagnozie towarzyszyły mieszane uczucia.
— Z jednej strony czuję żal. Gdybym wiedziała wcześniej, moje życie wyglądałoby inaczej. Czasem myślę, że najlepsze lata mam już za sobą i mam pretensje do świata, że zawsze miałam pod górkę. Na szczęście to nie trwa długo. Staram się myśleć raczej o moich chłopcach. To już stare konie — śmieje się — obaj są koło czterdziestki i obaj mają ADHD. Im będzie łatwiej. A dla mnie to ogromna ulga, że ich problemy (uzależnienia i konflikty z prawem), to nie moja wina — opowiada.
— Nawet pani sobie nie zdaje sprawy z tego, jaka to była presja społeczna gdy byłam młoda! Chciałam być matką roku, a miałam poczucie, że z niczym nie daję sobie rady. A wie pani, jakie są chłopaki z ADHD. No trudno z nimi było, nie powiem, że nie — dodaje.
Trudności diagnostyczne — wyzwanie dla lekarzy
Osób takich, jak Joanna jest wiele. Jeszcze do niedawna w ogóle nie brano pod uwagę możliwości, że trudności osób w wieku emerytalnym mogą wynikać z nieleczonego ADHD.
Zdarza się, że lekarze mylą objawy ADHD z naturalnymi procesami starzenia się albo kwestionują sens diagnozy w tym wieku. Sprawy nie ułatwia fakt, że większość kwestionariuszy diagnostycznych jest odpowiednia dla diagnozy dzieci, a nie dorosłych. Pacjenci po 60. roku życia mogą mieć zupełnie inne objawy ADHD. Mogą również nie pamiętać, kiedy zaczęły się ich trudności lub jak zmieniały się one w czasie.
Dodatkowo, co zupełnie naturalne, wiele wspomnień z dzieciństwa mogło się już zatrzeć. Tymczasem właśnie dzieciństwa dotyczy znaczna część pytań w kwestionariuszu DIVA. Dlatego do tej pory najbardziej oczywistym wytłumaczeniem słabszej pamięci czy trudności z organizacją były dwie kwestie. Mowa o obniżeniu funkcji poznawczych związanych z wiekiem albo demencja.
Zarówno demencja, jak i ADHD, są wysoce dziedziczne. Jednak deficyt uwagi raczej nie był diagnozowany u rodziców dzisiejszych seniorów. Efekt jest taki, że osoby po 60. roku życia mają niepełną rodzinną historię medyczną. Stąd przy stawianiu diagnozy u seniora, ważnym punktem wywiadu lekarskiego powinno być pytanie o kolejne pokolenia. Czy u ich dzieci i/lub wnuków zdiagnozowano ADHD.
Czytaj także: U osób w podeszłym wieku ADHD często jest mylone z otępieniem
Na co skarżą się seniorzy z ADHD? 5 najczęstszych problemów
Większość badań pomija objawy i potrzeby seniorów z ADHD. Dlatego tak cenne są doświadczenia dr Kathleen Nadeau — autorki kilkunastu książek związanych z ADHD. „Still Distracted After All These Years” to jedyna książka Nadeau poświęcona problemom osób starszych z ADHD.
Z jej wywiadów z pacjentami wynika, że największe wyzwania seniorów z ADHD to:
1. Nie załatwianie spraw związane z odwlekaniem i brakiem samodyscypliny.
2. Emocje poza kontrolą. Starsi pacjenci z ADHD skarżą się na bycie rozdrażnionym częściej niż kiedyś. Dodatkowo często zmagają się z lękiem i depresją.
3. „Ślepota czasowa”, trudności z trzymaniem się codziennej rutyny oraz brak świadomości upływu czasu.
4. Pozostałości nadpobudliwości, objawiające się najczęściej wewnętrznym niepokojem lub niepohamowaną potrzebą mówienia.
5. Poczucie inności i brak zrozumienia, izolacja społeczna.
Starsi dorośli z ADHD doświadczają podobnych podstawowych objawów jak osoby młodsze. Niemniej ich intensywność się zmienia. Wskazują na to badania, mówiące o tym, że najczęstszą stwierdzoną chorobą współistniejącą jest depresja i lęk. Zmiany związane z wiekiem mogą nasilać objawy ADHD. Co więcej, mogą zwiększać postrzegany ciężar choroby i innych przykrych wydarzeń. To są sprawy, które dotyczą wszystkich starszych osób, jednak te z ADHD przeżywają je bardziej.
Kwestię emocjonalności podkreśla też Anna Więckowska, archeolożka i prawniczka, członkini Stowarzyszenia Bliżej ADHD, która zdiagnozowała się, będąc na emeryturze.
— Emocje to jest ważna sprawa i nie zmniejszają się z wiekiem — mówi. — W kontekście starszych osób z ADHD koniecznie trzeba pamiętać, że wiek emerytalny często wiąże się z tym, że pojawiają się problemy zdrowotne. Sami chorujemy albo choruje nasz partner — opowiada.
Podkreśla, że śmierć kogoś bliskiego to sytuacja, kiedy osoba z ADHD może sobie nie poradzić bez wsparcia specjalisty.
— Starszy człowiek ma mniej rzeczy, którymi musi się zająć, więc zapętla się w swoich myślach i emocjach.
Przejście na emeryturę to rewolucja
Mówiąc o seniorach zwykle mamy na myśli osoby będące na emeryturze. Starsze osoby z ADHD moment zakończenia aktywności zawodowej określają jako kluczowy.
Zwykle jest tak, że zwlekają z tą decyzja, bo nie wyobrażają sobie życia bez pracy. U wielu osób objawy ADHD nasiliły się po odejściu z pracy. Niektóre wybrały się do lekarza, spodziewając się gorszej diagnozy, jak demencja czy choroba Alzheimera. Dla nich wiadomość, że „to tylko ADHD” to ulga.
Skąd się bierze nasilenie objawów? Składa się na to kilka czynników, a najważniejsze to brak struktury dnia po przejściu na emeryturę, mniejsza ilość kontaktów społecznych, mniej interesujących rzeczy do robienia na co dzień. Dorośli z ADHD to często ludzie pracujący w mediach, ratownicy medyczni, trenerzy, sportowcy. Nietrudno zgadnąć, że ich rodzice (dzisiejsi seniorzy) również wybierali te zawody. Nagła zmiana tak aktywnego trybu życia na emerytalny, może być bardzo trudna.
Seniorzy z ADHD na emeryturze
Ale czy to znaczy, że emerytura to musi być czas, kiedy jedyne zajęcia to robienie na drutach, rozpieszczanie wnuków, a szczytem aktywności będą spacery do parku? Anna Więckowska kompletnie się z tym nie zgadza.
— Jeśli ktoś był aktywny przez cale życie, to na emeryturze też znajdzie sobie nowe, ciekawe zajęcie. Emerytura to może być bardzo dobry okres w życiu. Tak jest w moim przypadku. Mam teraz dobry czas: wszystko mogę, nic nie muszę. Mogę się poświęcić swoim pasjom. Tym, na które wcześniej brakowało mi czasu, ale też zupełnie nowym, jak pieczenie chleba czy zajęcia ceramiki w osiedlowym klubie. Mogę jeździć po świecie, nie mając ograniczeń w postaci 26 dni urlopu. Staram się ten czas wykorzystać jak najciekawiej.
Joanna Nowakowska na emeryturze odkryła jogę.
— Chodzę na zajęcia dwa razy w tygodniu. To są ćwiczenia, które angażują całe ciało, ale dla mnie równie ważna jest okazja, żeby się zatrzymać i zastanowić się, jak się czuję, nabrać dystansu. To taka chwila tylko dla mnie.
— Ja lubię basen i siłownię — mówi Anna Więckowska. — Jeszcze nigdy nie chodziłam z kijkami, ale też myślę, żeby sprobować. Nordic walking to może być przyjemna aktywność.
Czytaj także: Jak dobrze żyć z ADHD, czyli diagnoza ADHD i co dalej?
Leki na ADHD. Czy stymulanty są dla seniorów?
W Polsce dopiero od niedawna diagnozuje się ADHD u seniorów. Jednak światowe doświadczenia pokazują, że przez lata lekarze mieli wątpliwości dotyczące bezpieczeństwa stosowania leków na ADHD u osób w średnim i starszym wieku. Miało to związek z większym prawdopodobieństwem chorób sercowo-naczyniowych.
Metaanaliza badań z 2022 r. obejmującą wyniki badań z 15 lat, z udziałem 3,9 miliona uczestników z różnych krajów (ze Stanów Zjednoczonych, Korei Południowej, Kanady, Danii, Hiszpanii i Hongkongu) pokazuje, że stosowanie leków na ADHD nie było statystycznie istotnie związane z ryzykiem jakiejkolwiek choroby sercowo-naczyniowej wśród dzieci i młodzieży, młodych i dorosłych w średnim wieku, osób starszych lub ogólnie.
To badanie jak do tej pory jest najbardziej wszechstronnym przeglądem systematycznym i metaanalizą podłużnych badań obserwacyjnych zależności między stosowaniem leków na ADHD a ryzykiem chorób układu krwionośnego. Mimo wszystko, autorzy zalecają ostrożność i indywidualne podejście do każdego pacjenta.
„Wyniki tej metaanalizy pokazują brak statystycznie istotnego związku między stosowaniem leków na ADHD a ryzykiem jakichkolwiek zdarzeń sercowo-naczyniowych w różnych grupach wiekowych, chociaż nie można wykluczyć niewielkiego wzrostu ryzyka, szczególnie w przypadku ryzyka zatrzymania akcji serca lub tachyarytmii. Dlatego lekarze powinni omawiać ze swoimi pacjentami i rodzinami możliwe ryzyko sercowo-naczyniowe leków na ADHD w świetle najnowszych dowodów i powinni rygorystycznie przestrzegać wytycznych klinicznych, które sugerują monitorowanie ciśnienia krwi i tętna na początku badania”.
ADHA a recepta na dobre, długie życie
W Polsce dopiero zaczyna się diagnozować ADHD u osób w wieku emerytalnym. Tylko niewielka część pacjentów trafiających do lekarza z powodu problemów z koncentracją czy organizacją zadań, może liczyć na właściwe rozpoznanie. Istnieje szansa, że ten stan rzeczy będzie się zmieniać. Obawy związane z przepisywaniem stymulantów mogą maleć w miarę upływu czasu — kiedy lekarze będą mieli więcej doświadczeń w opiece nad seniorami z ADHD.
Doświadczenia osób zdiagnozowanych w dorosłości pokazują, że już sama świadomość, że ma się ADHD wiele zmienia. W żadnym razie nie jest usprawiedliwieniem, ale bywa uzasadnieniem różnych trudności, motywuje do zmiany trybu życia na zdrowszy i do zadbania o swój komfort. Tak samo jest w przypadku seniorów.
Czytaj także: Późna diagnoza ADHD, spektrum autyzmu i CHAD u dorosłych — historie pacjentów
Nie jesteśmy w stanie zatrzymać procesów starzenia, każdego z nas czeka obniżenie zdolności poznawczych, w pewnym wieku mogą pojawić się trudności z koncentracją, pamięcią, szybkością uczenia się, czy podejmowania decyzji. Ale jeśli nauczymy się odróżniać te naturalne procesy od objawów ADHD, wiele starszych osób z ADHD będzie mogło skorzystać z leczenia tak, aby czas na emeryturze wykorzystać jak najlepiej.
Bibliografia:
Dobrosavljevic M, Larsson H, Cortese S, 2023, The diagnosis and treatment of attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) in older adults [w:] “Expert Rev Neurother”, s. 883-893, doi: 10.1080/14737175.2023.2250913, Epub 2023 Sep 19. PMID: 37725058.
Fischer S, Nilsen C, 2024, ADHD in older adults – a scoping review [w:] “Aging Ment Health”, s. 1189-1196, doi: 10.1080/13607863.2024.2339994, Epub 2024 Apr 15. PMID: 38622905.
Goodman DW, Cortese S, Faraone SV, 2024, Why is ADHD so difficult to diagnose in older adults? [w:] “Expert Rev Neurother”, s. 941-944, doi: 10.1080/14737175.2024.2385932, Epub 2024 Aug 4, PMID: 39099142.
Nadeau K, A Critical Need Ignored: Inadequate Diagnosis and Treatment of ADHD After Age 60 (dostęp: https://www.additudemag.com/adhd-in-seniors-diagnosis-and-treatment-after-60/).
Nadeau K, 2017, Still Distracted After All These Years: The Unexplored Territory of ADHD After 60 [w:] “APSARD presentation” (dostęp: https://apsard.org/still-distracted-after-all-these-years-exploring-adhd-after-60/).
Zhang L, Yao H, Li L, et al, 2022, Risk of Cardiovascular Diseases Associated With Medications Used in Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Systematic Review and Meta-analysis [w:] “JAMA Netw Open”, doi:10.1001/jamanetworkopen.2022.43597.
